Jean Guillou (1930-2019) - un hommage hollandais
Jean Guillou (1930-2019), composer, organist, pianist
Jean Guillou was één van de invloedrijkste Franse organisten van de periode na Dupré. Over zijn veelzijdigheid is al veel geschreven. Een opvallende rode draad in het leven van Jean Guillou was zijn relatie met de Nederlandse orgelcultuur en vice versa.
Herman van Vliet heeft zich zijn leven lang ingezet voor de Franse orgelcultuur en heeft bij Jean Guillou gestudeerd. Maar er gebeurde meer, er ontstond tussen hen een samenwerking die voor zowel Guillou zelf als voor Herman van Vliet én zijn label Festivo bepalend is geweest.
Op deze site kunt u kennismaken met de vruchten van hun samenwerking die duurde van 1978-1983: de concerttournees van Jean Guillou in Nederland die iedereen versteld deden staan en de Festivo-uitgaven, die Herman van Vliet en zijn vrouw verzorgden voor Guillou, die internationaal in de prijzen vielen, zoals de Grand Prix van de Liszt Academie te Budapest.
Ter gelegenheid van de vijfde sterfdag van Jean Guillou worden als eerbetoon alle Guillou-uitgaven van Festivo online beschikbaar gemaakt. Daarnaast vindt u op deze site informatie uit het archief van Herman van Vliet over Jean Guillou, zoals programmaboekjes, recensies, columns, foto’s en meer.
Drie Nederlandse organisten, Bert den Hertog, Jos van der Kooy en Dirk Jan Versluis, hebben speciaal voor deze gelegenheid een bijdrage geschreven. U vindt deze onder tabblad ‘Organisten over Guillou’.
De eerste uitgave van Festivo met Jean Guillou verscheen op 14 december 1978: ‘Jean Guillou in Concert I’. Daarvoor zat Guillou bij Philips, waar bijvoorbeeld zijn epische improvisaties over de maanlanding verscheen (Visions Cosmiques) maar de belangstelling van Philips in het uitgeven van orgelplaten nam in de jaren ’70 behoorlijk af. Ook niet met Herman van Vliet, die daarom besloot het heft in eigen hand te nemen en vanaf 1971 met Festivo LP’s begon uit te geven.
Hieronder de discografie van Jean Guillou op Festivo met de datum van uitgave. Bert den Hertog heeft over deze opnamen een uitgebreide toelichting geschreven.
1. Festivo Criterium 501: Jean Guillou in Concert 1 – 14 december 1978
2. Festivo Criterium 502: Jean Guillou in Concert 2 – 26 juli 1979
3. Festivo Criterium 503: Jean Guillou in Concert 3 – 24 juni 1980
4. Festivo Criterium 504: Liszt by Jean Guillou – 6 april 1981
5. Festivo Criterium 505: Jean Guillou St Bavo Haarlem – 29 juli 1981 (opname 29-11-1980)
6. Festivo Criterium 506: Dupré par/by Jean Guillou – 19 november 1981
7. Festivo Criterium 507: Das Musikalische Opfer 30 juli 1982 (opname 1-12-1980 incl Trumpet Tune Purcell voor de 505)
Na de uitgave van ‘Das Musicalische Opfer’ was de rek eruit. Nederland stevende af op een recessie waar het eerste kabinet Lubbers in 1982 mee aan de slag ging. Daarnaast was de indruk ontstaan dat Festivo met de vele uitgaven een flink bedrijf was. Zo waren er ook diverse LP’s verschenen met Michelle Leclerc en Daniël Roth en andere organisten waaronder ook Herman van Vliet zelf, die op 5 januari 1982 opzien baarde met een LP volledig gewijd aan onuitgegeven muziek van J.G. Bastiaans, de Nederlandse Mendelssohn.
Maar ondanks de vele LP’s die verschenen (en later CD’s) heeft Festivo altijd bestaan uit twee mensen: Herman van Vliet en zijn vrouw Lieke die altijd rechtstreeks in contact stonden met iedereen die een bijdrage leverde, van de artiest tot de fotograaf, van tekstschrijver tot drukker en, waar het kon, dit zelf verzorgden. Daardoor kon de kwaliteit hoog zijn bij bescheiden oplagen.
Jean Guillou had echter plannen om een integrale Bach op te gaan nemen waardoor er een einde kwam aan de samenwerking tussen Festivo en Jean Guillou. Dat had ook gevolgen voor de activiteiten van de stichting tot bevordering der orgelkunst die een belangrijke gangmaker moest missen. Daar kwam bij dat de stichting steeds minder een beroep kon doen op een belangrijke publiekstrekker voor de andere concerten, namelijk Feike Asma (1912-1984). Dit had tot gevolg dat er vanaf 1983 geen grote tournees meer met Guillou werden georganiseerd. Wel bleef hij met enige regelmaat Nederland bezoeken om een concert te geven, bijvoorbeeld op het Van den Heuvel-orgel in Katwijk dat in 1983 werd opgeleverd. Dat leidde weer tot de bouw van het orgel in de St. Eustache.
Een aantal programma’s uit latere jaren kunt u ook op deze site bekijken.
Het eerste concert van Jean Guillou in Nederland gaf hij in het Concertgebouw in 1970. Herman van Vliet heeft dit waarschijnlijk bijgewoond, want hij heeft het programma bewaard, u vindt het hier. De jaren erna concerteerde Guillou nog weleens in Nederland, maar het hoogtepunt van zijn Hollandse periode lag tussen 1978 en 1983 toen hij tournees gaf op de grote stadsorgels. Deze concertseries werden georganiseerd door de Stichting tot bevordering der Orgelkunst. Voorzitter hiervan was Jan de Bruijn, een jeugdvriend van Herman van Vliet. Deze stichting bestond al langer en had bijgedragen aan de bekendheid van Herman van Vliet in Nederland en had ook al eens een concert georganiseerd met Guillou: op 24 september 1976 in de St Bavo te Haarlem en in 1977 in het Rotterdamse concertgebouw ‘De Doelen’. Het thema voor de improvisatie waar Guillou vaak zijn concerten mee afsloot werd voor het concert in 1976 opgegeven door Feike Asma en is bewaard in het archief.
In het jaar ’78 werd dus een tournee georganiseerd, bestaande uit zes concerten in acht dagen, dwars door het land. Een selectie van de live-opnamen van deze tournee werd door Festivo op een LP uitgebracht die prompt in het Verenigd Koninkrijk werd uitgeroepen tot ‘plaat van het Jaar’, waarna nog twee LP’s verschenen met live-opnamen van concerten uit deze tournees. Lees hier meer over in de bijdrage van Bert den Hertog op deze site.
In ’79 werden er acht concerten georganiseerd en in ’80 en ’81 weer zes. De laatste tournee die de Stichting tot bevordering der orgelkunst organiseerde in ’82 bestond uit vijf concerten.
Hieronder vindt u de programmaboekjes en flyers van de concerttournees van ’78 t/m ’82:
Materiaal en programma’s van overige concerten:
Hier kunt u een serie recensies vinden die Herman van Vliet heeft verzameld. Het gaat om besprekingen van Festivo-uitgaven in binnen- en buitenland en van concerten die Guillou in Nederland gaf.
De uitbundige tekst waarmee de tournees werden aangekondigd was voor de beroemde columnist Bert Klei aanleiding tot een erg geestige column in de krant Trouw waarin hij op onnavolgbare wijze dit enthousiasme liefdevol op de hak neemt.
In met name de recensies van de concerten valt na zoveel jaar de worsteling bij sommige recensenten op. De virtuositeit stond altijd buiten kijf, al was foutloos spelen geen doel bij Guillou, en op gebrek aan visie, kunstenaarschap of muzikaliteit kon Guillou ook niet betrapt worden, maarja maarja…
U kunt in de recensies lezen wat de impact van Guillou was op de luisteraars van toen!
In het archief van Herman van Vliet zijn een aantal live-opnamen aanwezig van Guillou op Nederlandse orgels. Van sommige opnamen is niet duidelijk waar ze zijn opgenomen en is alleen de datum bekend.
Mevr. Guillou-Varga heeft welwillend haar toestemming verleend voor publicatie hiervan om u als orgelliefhebber een plezier te doen.
Deze opnames zullen successievelijk op YouTube worden gepubliceerd.
1977-10-29: De Doelen Rotterdam
1978-08-04: Bavokerk Haarlem
1978-08-05: Laurenskerk Rotterdam
1979-12-26: Bavokerk Haarlem: Kerstconcert
1980-07-03: Grote kerk Breda, Domkerk Utrecht
1982-08-02: Grote kerk Leeuwarden
2000-05-12: Laurenskerk Rotterdam
Jean Guillou heeft de orgelwereld overrompeld met zijn syncretische versie van de B.A.C.H. van Liszt, neem bijvoorbeeld zijn live-uitvoering in de Nôtre Dame te Parijs uit 1977. Minstens zo overrompelend is zijn opname op het door hemzelf ontworpen en door Kleuker gebouwde orgel in Alpe d’Huez dat qua dispositie nota bene vergelijkbaar is met het koororgel in de Notre Dame. De Liszt academie te Budapest heeft deze opname dan ook onderscheiden met een ‘Grand Prix’. Het juryrapport kunt u hier vinden, alsook correspondentie met de Academie.
Het was overigens geen eenvoudige zaak om de prijs in ontvangst te nemen. Zowel Jean Guillou als Herman van Vliet hadden concerten gepland staan en Lieke van Vliet runde een platenzaak en een jong gezin. Bedenk dat Hongarije in 1982 nog onderdeel uitmaakte van het Warschaupact (1955-1991) en het ijzeren gordijn bepaald nog niet was gevallen. Gelukkig wilde het ministerie van Buitenlandse zaken de honneurs waarnemen. De correspondentie hierover geeft een leuk tijdsbeeld, evenals het verslag van de directie Voorlichting van BUZA van de bijeenkomst ‘waaraan vele prominenten van het Hongaarse muziekleven deelnamen’, aldus de eerste ambassadesecretaris ter plaatse. Op deze site vindt u elders ook fotos van een feestelijk samenzijn van de dames en heren Guillou en Van Vliet te Parijs, waar de onderscheiding alsnog werd gevierd.
Herman van Vliet stond bekend om zijn voorliefde voor de Frans-romantische orgelmuziek en heeft zowel via zijn eigen uitvoeringen als via Festivo-uitgaven een enorme bijdrage geleverd aan de verspreiding van deze muziek. Hiervoor ontving hij en ook Festivo diverse onderscheidingen.
Zoiets ontstaat niet vanzelf. Na het voltooien van zijn conservatoriumopleiding wilde hij zich graag verder ontwikkelen, het liefst bij Jeanne Demessieux, wat helaas niet kon gebeuren wegens haar vroegtijdig overlijden. Gelukkig deed de gelegenheid zich voor om bij een andere Dupré-leerling lessen te volgen, namelijk bij Jean Guillou die op verschillende locaties zomercursussen gaf.
Herman van Vliet heeft drie keer deelgenomen aan zo’n cursus.
Op de vraag wat nu het belangrijkste was wat hij van Guillou had meegekregen, noemde Herman van Vliet twee zaken. Het eerste was de vraag: ‘Sind Sie überzeugt?’, want zij spraken Duits met elkaar. Deze vraag stelde Guillou om bij jezelf na te gaan of je werkelijk achter je opvatting staat over hoe je het stuk wil spelen, en alle muzikale keuzes die je daarin gemaakt hebt en dus wil laten horen. Een partituur speelt zichzelf niet. Het tweede ging over de invloed van de wijze waarop je ritmische figuren uitvoert in relatie tot het metrum wat je daardoor ook vorm geeft, wat iets heel anders is dan ‘in de maat spelen’. Hij verwees hierbij specifiek naar de behandeling met Guillou van de Esquisses van Schumann. Herman speelde deze op het programma van het cursistenconcert in 1979.
U kunt de programma’s bekijken en u zult daar ook andere bekende namen op zien staan. Overigens vergde zo’n reis in die tijd zonder internet, open grenzen noch de euro, flink wat voorbereiding, getuige de vele archiefstukken, waaronder zelfs een handgeschreven routeplanning van de Nederlandse Spoorwegen! Dat dan weer wel.
Bert den Hertog geeft als Guillou-kenner een uitgebreide en eloquente beschouwing over de Festivo-opnamen en de betekenis van Guillou. Lees zijn eerdere artikel l’Art total dat in 2019 in ‘Het Orgel’ verscheen naar aanleiding van het overlijden van Guillou en nu door de redactie hier voor u welwillend beschikbaar heeft gesteld.
Luister ook naar zijn eigen uitvoering van werken van Guillou én een bijzondere opname van Guillou op het symfonische orgel in de Elandstraatkerk in Den Haag.
Jos van der Kooy schetst in een korte bijdrage zijn herwaardering voor Guillou als organist en componist.
Dirk Jan Versluis, psycholoog en organist geeft een persoonlijke reflectie op het meesterschap van Guillou.
De muzikale opvattingen van Jean Guillou bleven niet beperkt tot de kunst van het interpreteren of improviseren maar hadden ook betrekking op de principes van de orgelbouw. Zijn Festivo-uitgaven met Liszt en Dupré-plaat zijn opgenomen op het toen kersvers door Kleuker gebouwde en in vele opzichten revolutionaire nieuwe orgel van de Notre Dame des Neiges in Alpe d’Huez in Frankrijk.
Bladert u eens door de diverse archiefstukken over de Guillou-orgels.