Jeanne Demessieux (1921-1968), organiste & componiste
Jeanne Demessieux (1921-1968), organiste en componiste
Jeanne Demessieux wist in haar betrekkelijk korte leven – ze werd niet ouder dan 47 jaar – in Frankrijk, in vele Europese landen, in Amerika en Canada de harten van tallozen te veroveren met haar fenomenale orgelspel. ‘Elle vint, elle joua, elle conquit’ – ze kwam, ze speelde, ze overwon’, vatte een muziekredacteur het eens kernachtig samen. Critici kwamen superlatieven tekort om haar muzikaliteit, haar techniek en haar improvisatietalent te beschrijven.
Dat ze verreweg de meeste concerten uit het hoofd speelde – ze ging voor een tournee naar de VS zonder muziekboeken – droeg nog bij aan haar status als uitzonderlijk genie.
Het label Festivo heeft een aantal cd’s met live-opnamen van haar uitgebracht.
Herman van Vliet was een groot fan van Jeanne Demessieux, die hij meer dan eens live hoorde spelen. Hij had graag lessen bij haar gevolgd, maar door haar vroegtijdig overlijden kwam die droom niet uit en week hij uit naar Dupré’s laatste leerling: Jean Guillou en ontwikkelde zich tot een vooraanstaand interpreet van Widor en Guilmant. In de loop der jaren verzamelde Herman documenten over Jeanne: artikelen, krantenknipsels, recensies, wetenschappelijke verhandelingen. Hij was de drijvende kracht achter de heruitgaves van haar opnamen via Festivo. Herman verkreeg diverse stukken uit het archief van concertorganisator Hazelzet na diens overlijden, hier is ook persoonlijke correspondentie bij.
Ter gelegenheid van haar 100e geboortedag wordt op deze site niet eerder gepubliceerd materiaal van Jeanne Demessieux openbaar gemaakt, waaronder een manuscript, nog niet eerder gepubliceerde foto’s en geluidsopnamen. U kunt naar hartenlust grasduinen in de archiefstukken. De site geeft een veelzijdig beeld van een van de grootste organisten uit de 20e eeuw.
Inge Feyen schreef een afstudeerscriptie over haar leven en werk (Leuven, 2003). Met haar toestemming publiceren we een beknopte biografie en een overzicht van haar werk als concertorganiste.
Herman van Vliet publiceerde in 2008 in twee afleveringen een portret van Jeanne Demessieux in De Orgelvriend.
Een uitvoeriger en meer doorwrochte biografische schets schreef de Nederlandse organist Bert den Hertog.
Wie nog verder de diepte in wil: Lynn Cavanagh publiceerde een prachtige verhandeling over hoe Jeanne Demessieux werd ‘klaargestoomd’ voor haar carrière als concertorganiste.
D’Arcy Trinkwon, vice-voorzitter van de vereniging ‘Vrienden van Jeanne Demessieux’, schreef in 2008 ter gelegenheid van haar 40e sterfdag twee artikelen over JD: The Legend of Jeanne Demessieux (The Diapason) en Jeanne Demessieux: Portrait of a star (Organists’ Review). Op YouTube vindt u zijn opnamen van werken van JD.
In het stadsarchief van Montpellier bevinden zich de originele dagboeken (1934-1946) van Jeanne Demessieux. Een integrale transcriptie verscheen in het Bulletin van L’Amis de Orgue (Vrienden van het orgel), maar de teksten zijn ook digitaal te raadplegen.
Lees bijvoorbeeld haar eigen notities over de sensationele serie concerten in Salle Pleyel, in 1946, bijv. de levendige conversatie met Dupré. ‘Nóg een toegift!’ ‘Nee, ik wil niet meer spelen.’ ‘Waarom niet?’ ‘Ik ben niet in vorm.’
http://archives.montpellier.fr/4DCGI/Web_FondsListeArticles/4S/ILUMP12937
In de jaren ’50 ging Jeanne Demessieux drie maal voor een reeks concerten naar de Verenigde Staten. Laura Ellis schreef een (Engelstalige) scriptie over die tournees, die we met haar toestemming hier publiceren.
Een grote verzameling programmabladen geeft een indruk wat ze speelde (je kunt moeilijk zeggen ‘welke werken ze op de lessenaar zette’, want doorgaans speelde ze alles uit het hoofd, of zoals de Fransen zeggen: par coeur – letterlijk: met haar hart).
In 1949 kwam Jeanne Demessieux voor het eerst op tournee naar ons land en sindsdien zou er nog vaak komen. Rotterdam, Amsterdam, Gouda en Haarlem waren favoriet. Recensenten roemden de kwaliteiten van ‘het meisje’; de frêle dame was toen 27 jaar. De plakboeken van concertorganisator geven een beeld van haar zegetocht. Het overzicht is caleidoscopisch: van de knipsels is niet elke bron meer te achterhalen. Maar zoveel is duidelijk: waar ze ook maar kwam, bracht ze het publiek op hol.
Een paar dingen vallen op, als je de verslagen en impressies pagina na pagina aan je voorbij laat trekken: er was een levendige orgelcultuur in de jaren 50 en de muziekredacteuren maakten echt werk van hun verslagen; er zitten pareltjes tussen. Feike Asma was in ieder geval zo diep onder de indruk dat hij zich voor de keuze gesteld voelde om te stoppen of maar opnieuw te gaan studeren, zie zijn brief hierover aan Hazelzet.
Je krijgt de indruk dat Jeanne Demessieux niet kieskeurig was in haar selectie van orgels. Ze kwam werkelijk overal. Heel wat kerken waar ze concerteerde zijn inmiddels afgebroken of herbestemd (alleen al in Rotterdam: de Statensingelkerk, Mathenesserkerk, Zuiderkerk).
De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat niet alle concerten de recensenten konden bekoren. Een enkele keer had een uitvoering te lijden onder een foute registratie – ze registreerde doorgaans alles zelf – maar verreweg de meeste verslagen staan bol van de loftuitingen. Verrukkelijk proza uit de jaren ’50.
Haarlem
Er zou een aparte studie te schrijven zijn over JD en Haarlem. Ze kwam er graag en zat enkele keren in de jury van het prestigieuze Internationale Orgelconcours. De eerste keer in 1951. Ook verleende ze medewerking aan de Zomeracademie, waarvan een aankondiging en een verslag is opgenomen.
Een van de geluidsopnamen is haar improvisatie ter afronding van het concours, in 1961, zie onder ‘Geluidsopnamen’.
Oog- en oorgetuigen
Organist Jos van der Kooy, die zijn sporen heeft verdiend als stadsorganist van Haarlem en als organist van de Westerkerk in Amsterdam, bewaart een levendige herinnering aan enkele concerten Jeanne Demessieux. Bij zijn eigen opnamen van Franse orgelwerken, draaide hij de cd’s van ‘la grande dame’ grijs. ‘Niet om haar te kopiëren, maar om in de sfeer te komen. JD behoorde tot de allergrootsten’, vertelt hij in gesprek met Koos van Noppen, ter gelegenheid van deze jubileumsite.
Op haar negende had Jeanne Demessieux al 30 nocturnes op haar naam staan. Vanaf het midden van de jaren ’40 volgen haar bekendere werken: de Six Etudes (‘zonder twijfel de meest moeilijke pagina’s uit het hele orgelrepertoire’, ‘wat Chopin vraagt van de handen vraagt Demessieux van de voeten’), de Sept Méditations, de Triptique pour Orgue, de 12 Chorales-Préludes, etc. Inge Feyen biedt in haar scriptie een eerste introductie van de werken (sommige citaten zijn in het Frans; voor wie die taal niet beheerst: de voetnoten bieden hier en daar uitkomst).
Tot onze verrassing bevond zich in het archief van Herman van Vliet een handgeschreven partituur van een transcriptie van ‘Etude en forme de Canon’ van Robert Schumann. Jeanne Demessieux maakte die in januari 1950 en schonk de pagina’s aan Antoinette Hazelzet, ter herinnering aan de concerten in Nederland en als dank voor de warme banden met de familie Hazelzet. Het werk is voorzover bekend niet eerder gepubliceerd.
In een brief met herinneringen aan Jeanne Demessieux schrijft Antoinette Hazelzet hierover.
In het archief van Herman van Vliet bevinden zich ook kopieën van originele manuscripten van werken van Jeanne Demessieux. Bijvoorbeeld van Te Deum, van het orkestwerk Poème en van één van de Sept Méditations.
Een van de favoriete componisten van Jeanne Demessieux was haar tijdgenoot Berveiller. Hij schreef – zeker voor zijn tijd – in een eigenzinnig idioom. Eén van zijn werken, Mouvement, is uitgegeven en te koop bij Musiscript. Maar Berveiller schreef nog meer wat de moeite waard is om uit te geven, zo bevindt zich in het archief van Herman nog een onuitgegeven ‘jazzy’ werk van Berveiller: de Triptyque. Bij meer dan 50 intekeningen kan dit werk uitgegeven worden. U kunt uw intekening hiervoor mailen naar info@festivo.nl.
In 1949, dus een paar jaar na de abrupte breuk met Marcel Dupré, schrijft Jeanne Demessieux een uitvoerig artikel over hem en zijn werk.
In het archief bevond zich ook een brief van JD die ze dicteerde aan haar secretaresse en vriendin, Claudine Verchère; het is onduidelijk aan wie de brief is gericht, maar naar de inhoud te oordelen zeer waarschijnlijk aan iemand buiten Frankrijk, omdat Jeanne een kijkje geeft in de Franse muziekwereld in haar dagen: organisten zijn buitenbeentjes, de meesten halen niet het niveau van topmusici op andere instrumenten.
Tevens een brief van Jean Wolfs, oud-leerling van Jeanne Demessieux, aan concertorganisator Hazelzet. Hij vraagt of het mogelijk is om ook in Nederland een paar herdenkingsconcerten te spelen. De brief miste zijn doel niet, Wolfs speelde inderdaad in 1969 enkele programma’s ter nagedachtenis aan JD.
In een radio-uitzending uit de jaren ’50 horen we Jeanne Demessieux aan het woord over César Franck. Het is niet zozeer een interview, als wel een componistenportret, waar ze vanuit haar expertise haar medewerking aan verleende.
Daarnaast een archiefopname die Herman van Vliet achterhaalde en welke nog niet eerder is uitgebracht: haar overdonderende aandeel in het juryconcert op 6 juli 1961 van het Internationaal Orgelconcours te Haarlem in de St. Bavo, waarin ze ‘klinkt als de orkaan die ze was’. Het improvisatiethema kreeg zij altijd ter plekke aangereikt in een gesloten enveloppe. Een aantal hiervan zijn bewaard gebleven en worden nu gedeeld. Als docent was ze overigens ook niet mals, zo observeerde Hennie Schouten in zijn verslag van de Zomeracademie te Haarlem.
Bij Festivo zijn nog diverse cd’s verkrijgbaar met opnamen van Jeanne Demessieux. Recensies van deze opnamen kunt u hier lezen. Deze CD’s zijn ook online te vinden maar aarzel niet om ze aan te schaffen, ze zullen niet worden bijgemaakt.
De Franse organist Frederic Munoz (fredericmunoz.org) houdt in Frankrijk de herinnering aan Jeanne Demessieux levend:
https://www.youtube.com/watch?v=civ6rXaS694.
Divers productiemateriaal:
Ongetwijfeld is er nog veel meer beschikbaar van en over Jeanne Demessieux: historische opnamen, artikelen, faits divers, etc.
We nodigen u graag uit om uw materiaal via deze site te delen. Mail naar info@hermanvanvliet.com.