Feike Asma: Apologeet van de orgelkunst
Feike Asma (1912-1984), Apologeet van de orgelkunst
Feike Asma was zonder discussie de bekendste organist van de 20e eeuw in Nederland. Er is geen andere organist die het acht-uur journaal gehaald heeft, in de Privé heeft gestaan, en aan wie een exclusief nummer van de Orgelvriend werd gewijd! En je zou ook kunnen zeggen dat er geen andere organist is die zoveel discussie heeft opgeroepen.
Met de opkomst van de platenspeler eind jaren ’50 kwam het orgelspel van Asma de woonkamer in van de protestantse gezinnen en versloeg hij z’n tienduizenden. Alleen als het nationale elftal voetbalde speelde hij niet.
Herman van Vliet was één van de belangrijkste leerlingen van Feike Asma. Maar Asma was niet alleen belangrijk voor Van Vliet, dat gold ook andersom. Want er is niemand die zich zo systematisch voor de nalatenschap van Asma heeft ingezet als Herman van Vliet. Niet in de laatste plaats door vele opnamen via Festivo uit te brengen en bladmuziek via Musiscript, samen met zijn vrouw Lieke. Dat deden ze overigens ook voor de twee andere grote voorbeelden van Van Vliet: Demessieux en Guillou. Zie hiervoor de andere dossiers op deze site. In de bijdrage van prof. Hans Fidom kunt u hierover meer lezen.
Gedurende zijn leven verzamelde Herman van alles over Asma: artikelen, opnamen, manuscripten, krantenknipsels, recensies etc. Ook was hij de drijvende kracht achter de stichting Feike Asma. De bijdrage van Peter Dillingh geeft een inkijkje in de relatie tussen Feike en de ‘Dordtse’ orgelwereld in de jaren kort na ’45. In het archief bleken ook nog een aantal 8mm filmpjes bij te zitten die Herman heeft gemaakt van Feike.
Ter gelegenheid van de 40e sterfdag van Feike Asma is op deze site bekend en onbekend materiaal van Feike bij elkaar gezet en openbaar gemaakt, bijvoorbeeld de bekende film ‘Toccata’, maar ook nog niet eerder gepubliceerde foto’s, filmopnamen en ander materiaal uit het archief van Herman van Vliet. U kunt er naar hartenlust in bladeren. Deze site wil hiermee een eerbetoon uitbrengen aan de betekenis van Feike Asma en Herman van Vliet, en hun bijdrage aan de orgelcultuur.
De titel ‘Apologeet van de orgelkunst’ is een uitspraak van Herman van Vliet over Asma in het boek ‘Feike Asma – zijn leven, werk en invloed’ dat onder redactie van A.M. Alblas is uitgegeven door de Banier (blz. 161). Met dank aan Gerwin van der Plaats voor zijn inzet om dit digitale dossier te realiseren.
Hommages aan Feike Asma
Herman van Vliet heeft op diverse manieren de betekenis van Feike Asma beschreven, bijvoorbeeld via zijn bijdrage ‘Het unieke van Feike Asma’ in het boek van M.C. Verbeek en ‘Koraalbewerkingen van een christenkunstenaar’ in het boek van Albas over Asma. Als componist heeft Van Vliet een ‘Hommage aan Feike Asma’ uitgebracht, die hier te beluisteren en hier als bladmuziek te bestellen is. Als organist heeft Van Vliet meegewerkt aan diverse hommage-concerten, waarvan de programmaboekjes te bekijken zijn.
Ook kunt u op deze site de originele ‘Hommage aan Feike Asma’ van Jean Guillou lezen (pagina 1, pagina 2).
Een wat minder voor de hand liggende, maar wel enhousiaste ode aan Asma kunt u hier beluisteren; een liedje van de band ‘The Amazing Stroopwafels’, gebaseerd op de melodie van – hoe kan het ook anders – de Cantilena van Joseph Rheinberger, die door Feike een echte ‘evergreen’ is geworden.
Feike Asmadag 1992: integrale uitvoering oevre Asma
In het boekje ‘Triptiek‘ over Herman van Vliet schrijft drs. Harmen Trimp over ‘de niet-aflatende inspanningen die Van Vliet aan de dag legt om de muziek van zijn leermeester Feike Asma te promoten’ en noemt daarbij de Feike Asmadag op 22 augustus 1992. Die dag voerde Herman in de Lutherse Kerk in Den Haag in tien concerten achter elkaar het hele oeuvre van Asma uit: Een “monsterproject.” Dat deed hij overigens tegelijk met de voorbereiding van de verhuizing van zijn gezin en platenzaak van Bodegraven naar Amersfoort, de week erop.
Ter gelegenheid van de 40e sterfdag van Feike Asma is deze integrale uitvoering van het oeuvre van Feike Asma online gezet (opening 10:30, concert 11:00, concert 12:00, concert 13:00, concert 14:00, concert 15:00, concert 16:00, concert 17:00, concert 18:00, concert 19:00, concert 20:00). Kenmerkend voor Herman is de zorgvuldige programmering waarbij hij rekening hield met het kerkelijk jaar, de variatie in toonsoorten en de spanningsboog van ieder afzonderlijk concert. De allerlaatste koraalbewerking van de dag voerde hij eerst uit zonder samenzang zodat het publiek kon applaudiseren, om het daarna af te sluiten met samenzang zonder applaus als ‘Soli Deo Gloria’.
Toccata
Toccata is de naam van de bekende en onderscheiden film van Van der Horst over Feike Asma en de restauratie van de Oude Kerk uit 1969. De film werd mogelijk gemaakt door ingrijpen van de minister van OCW die ervoor zorgde dat het orgel – voor het eerst na vijf jaar – weer eens gestemd werd. Het heeft nog eens vijftig(!) jaar geduurd voordat de restauratie van het orgel tot een goed einde werd gebracht. Zowel Feike als Herman hebben zich ervoor beijverd dat het instrument niet zou worden ‘teruggerestaureerd’ maar geconserveerd.
Tijdens het hommageconcert aan Herman van Vliet op diens vijfde sterfdag op 26 augustus 2023 was het orgel weer – ouderwets of juist hernieuwd? – te beluisteren via het orgelspel van zijn leerlingen Evan Bogerd en André van Vliet. Tijdens dit concert werd een boekje over Herman van Vliet gepresenteerd en nieuwe bladmuziek van zijn hand.
Jubileumconcert ’50 jaar organist’ – St.-Laurenskerk Rotterdam
Op zaterdag 17 december 1977 vierde Feike Asma in een volle St.-Laurenskerk te Rotterdam zijn 50-jarig jubileum. Hij speelde vol uitdrukking het ingetogen ‘Morgenglans der eeuwigheid’ van zijn geliefde leermeester Jan Zwart.
Hij vervolgde zijn concert op het machtige Marcussenorgel (dat nu – 47 jaar later – gerestaureerd gaat worden) met muziek van zijn geliefde componisten Widor, Reger en een eigen koraalbewerking.
Programmamaker Pieter Stolk sprak met Feike Asma over zijn veelbewogen en stormachtige leven. Feike werd door het publiek enthousiast onthaald en genoot zichtbaar van het welgemeende applaus.
Ook de voorzitter van het College van Kerkvoogden van de Hervormde Gemeente te Maassluis, dhr. H. Kramer en Jan Zwart jr. lieten hun waardering blijken in lovende toespraken. Terugblikkend op zijn carrière toonde Feike zich ontroerd en dankbaar. De Evangelische Omroep maakte opnamen van dit grootse festijn, die door Festivo opnieuw zijn uitgebracht op DVD en nu ook online te zien zijn.
Filmopnamen door Herman van Vliet
Herman van Vliet is opgegroeid in een gezin met belangstelling voor techniek. Zijn vader had een zaak in geluidsapparatuur, huishoudelijk apparaten en witgoed. Als jongeman kocht hij een 8mm filmcamera en heeft in privé-kring veel gefilmd. In het archief zitten een vijftal unieke filmpjes die Herman heeft gemaakt van Feike Asma en nog nooit eerder zijn vertoond. Het gaat om de volgende filmpjes:
- Feike Asma vertrekt van Schiphol voor zijn toernee overzee, begeleid door Wim van der Panne
- Feike Asma bespeelt het orgel in de St. Bavo te Haarlem
- Feike Asma – Petruskerk te Woerden op 30 oktober 1971
- Feike Asma – 50 jarig jubileum Laurenskerk Rotterdam
- Feike Asma bespeelt het orgel in de Grote Kerk te Gorkum
Hoe het musiceren van Feike Asma ons van lieverlee verlaat
Hans Fidom
Er is, wil je overtuigend musiceren, een aantal voorwaarden dat je jezelf als musicus moet stellen. De eerste is: ken je luisteraars. Wat is hun referentiekader? Zijn ze van dezelfde sociale groep als jij? Wonen ze aan de gracht in sjieke panden of in rijtjeshuizen? En ook: delen ze je spirituele referentiekader? Zijn ze bijvoorbeeld gereformeerd of zijn ze ongelovig? De tweede voorwaarde is natuurlijk dat je je muziek op orde hebt. Dus dat je, als je akkoorden aan elkaar verbindt, niet zomaar van tweestemmig naar vierstemmig schiet. Dat je je melodieën op zo’n manier door elkaar vlecht dat de opeenvolging van spanning en ontspanning niet lukraak is. Voorwaarde drie: respecteer je instrument, dwing het niet dingen te doen waar het slecht in is, en geef het de kans te excelleren met zijn sterke punten. De lijst kan gemakkelijk langer worden gemaakt, maar dit is wel de kern.
Omdat het ingewikkeld is meer dan één groep luisteraars aan te spreken, kiezen veel musici ervoor dat dus ook maar niet te doen. Het scheelt tijd en energie: zo hoef je je niet te verdiepen in ‘andermans’ esthetiek.
Iemand onder Jan Zwarts leerlingen die dat wél probeerde, was Cor Kee. Als jonge organist oriënteerde hij zich op de luisterschare die zijn leermeester had gevormd; zo kon hij van de kennis en ervaring van Zwart profiteren. Luister bijvoorbeeld naar zijn muziek bij Psalm 24: het is bijna alsof je Zwarts Toccata over Psalm 146 in een ander jasje waarneemt (onderaan deze tekst staan enkele praktische luisterlinks). Pak je er daarna Kee’s bundel Credo bij, dan merk je hoe Kee van lieverlee van oriëntatie veranderde: vijftig prachtige koraalvoorspelen, die stuk voor stuk nieuwe manieren van musiceren verkenden. Ik stel me de luisteraar die daarvoor open stond zo voor: gelovig uiteraard, betrokken bij het wereldgebeuren, abonnement op Trouw, bereid ook eens verder te kijken dan de muzikale horizon van de anderen in de kerk. Progressief-gereformeerd zeg maar. Bijzonder informatief zijn de opnamen die Kee zelf maakte bij zijn 80ste verjaardag in de Oude Kerk in Amsterdam, eind 1980 uitgezonden via de radio en vastgelegd op LP. Overigens laten met name de middendelen en de slotfrase van Psalm 24 al een beetje het plezier in de nieuwe wegen van Credo horen – het is in beide gevallen duidelijk Cor Kee die hier aan het werk is!
Het verhaal van Feike Asma is anders. Ook Asma kende zijn luisteraars. De groep was aanmerkelijk smaller dan die van zijn leermeester Zwart, die diverse soorten luisteraars te overtuigen had. In Asma’s geval waren het stoere gelovigen, die graag stevig en isoritmisch zongen, wars van innovatie. Op de Asma-herdenking op 16 november 2024 in Maassluis bleek – zeldzaam inmiddels – hoe dergelijk zingen ruimte geeft voor een fascinerende extra dimensie: Vincent de Vries speelde Asma’s inleiding op Psalm 75, en bij het koraal werd niet alleen spontaan meezongen, maar bovendien verscheen daar ook een bovenstem. Kippenvel.
Het lijkt erop dat Asma zijn energie met name investeerde in het steeds beter doorgronden en bedienen van zijn luisteraars; en dat hij de andere voorwaarden voor overtuigend musiceren in ruil wat links liet liggen. Ik denk dat met name op basis van de manier waarop hij de sjablonen die hij steevast gebruikte, overigens in vrijwel alle gevallen aan Jan Zwarts koraalvoorspelen ontleend, niet altijd even nauwgezet invulde. Een voorbeeld is het beweeglijk en relatief zacht spelen van de eerste tonen van een melodie en vervolgens de laatste tonen ervan met grote luide akkoorden. Zwart deed het naar aanleiding van Psalm 68, Asma in zijn muziek bij het gezang ‘Wat vlied’ of bezwijk’ ’ – bij Zwart klinkt het vanzelfsprekend, bij Asma in vergelijking als een noodgreep. Het omgekeerde deed hij bij de melodie van ‘Alle roem is uitgesloten’: luid beginnen, met forse akkoorden, dan overschakelen naar een lichter motief, zachter geregistreerd. In beide voorspelen overigens tevens – tweede sjabloon – niet aflatende modulaties om de melodie of fragmenten ervan telkens weer op ander toon te laten beginnen.
Ik heb niet de indruk dat Asma deze keuze maakte bij gebrek aan talent. Luister ik naar zijn muziek over Psalm 5, dan is de plaatsing van de akkoorden heel gericht en mooi in balans; ook het fugatische element klinkt heel stabiel. Heel goed werkt ook de A-B-A vorm in deze muziek, en regelrecht indrukwekkend is, hoe beknopt ook, de spanningsafbouw in de laatste twee akkoorden, alsof de luisteraars even worden aangezet hun aandacht erbij te houden: nu gaan we zingen!
Het zou al te gemakkelijk zijn in Asma’s keuze minachting voor zijn luisteraars te lezen, alsof hij zou menen dat zij allang voldoende bediend waren met direct toegediende emoties: vreugde uitdrukkend in stampend luide vier-, soms vijfstemmige akkordiek vol modulaties, devotie in kwijnend dalende zachte klanken, vrolijkheid in tweestemmige fluitenstukjes en ‘toccatina’s – en dat die luisteraars ‘dus’ geen boodschap zouden hebben aan diepere doorwrochtheid, zoals de luisteraars van Kee naderhand wel kregen. Ik denk veeleer dat Asma inzag dat zijn luisteraars hun eigen inhoud in zijn muziek projecteerden, opgeroepen en vormgegeven door de teksten die zij zonder uitzondering uit hun hoofd kenden; en dat zij muzikale keuzes recht uit het hart, dus zonder veel bespiegeling, intuïtief herkenden als passend bij hun type geloof – immers ook gekenmerkt door een voorkeur voor ongekunsteldheid.
Hoe krachtig dit type luisteren en het erbij horende type geloofsbeleving nog altijd kan zijn, is goed te horen in bijvoorbeeld de muziek die André van Nieuwkoop maakte over Psalm 116, in de Grote Kerk in Hasselt, mét massale samenzang, en dan niet in het minst in het eerste vers met continu bevende linkerhand. Daardoor legt de orgelklank langs de stabiele samenzang een beweeglijkheid die bijna wulps overkomt – op mijn oren uiteraard; ik begrijp de combinatie niet. De luisteraars ter plaatse blijkbaar wel, niet in het minst getuige de (ook voor mijn oren dan toch weer) magnifieke bovenstem in het laatste vers.
Het stelt intussen ieder die niet als Asma en Van Nieuwkoop deel uitmaakt van een luisteraarskring en de codes daarvan een leven lang heeft ingedronken wel voor een opdracht. Wat te doen? Organist Jan Hage, bekend van zijn niet aflatende inzet voor nieuwe en nieuwste orgelmuziek, én van zijn proefschrift over Willem Mudde, geeft een wat mij betreft richtingwijzend voorbeeld: hij neemt Asma ‘eenvoudigweg’ in alle opzichten net zo serieus als de andere componisten die zijn duizelingwekkende repertoire bevolken. Diezelfde avond in Maassluis, 16 november, speelde hij op het Garrels-orgel het voorspel bij ‘Komt als kind’ren van het licht’. Nooit eerder ervoer ik het zó sterk, ook niet door Asma op dit orgel zelf. Alsof Hage nog veel beter begrijpt wat de eindeloze reeks modulaties – de sequenzen houden maar niet op – muzikaal teweeg kunnen brengen dan Asma zelf, zodat hij oren als de mijne evengoed bereikt als de laatste generaties die nog over zijn van Asma’s luisteraars, in Maassluis ruim vertegenwoordigd.
Een ander voorbeeld is Herman van Vliet. Net als Hage altijd goed voorbereid en zo, binnen de ruimte die daardoor ontstaat, ruimte vindend voor eigen visies. Zijn muziek op basis van Asma’s noten – online zijn zijn opnames van Asma koraalvoorspelen te beluisteren – krijgt daardoor een glans die die van Jan Hage al voorspelt. Hoe goed Van Vliet trouwens was in het zich eigen maken van een oeuvre en tóch zichzelf trouw te blijven, leerde ik overigens ook door nog eens naar zijn Widoropnames uit Rouen te luisteren. Was Widor erbij geweest, hij zou ervan hebben opgekeken, mogelijk met gefronste wenkbrauwen maar uiteindelijk vast op een positieve manier: zó kan het natuurlijk ook!
Onder de streep sluiten Van Vliet en Jan Hage zo aan bij een musiceren dat Jan Zwart belangrijk vond: ‘Dan sus dan soo’ was zijn motto, uiteraard aan zijn grote voorbeeld Jan Pietersz. Sweelinck ontleend. Asma leefde in een tijd waarin hij het bij ‘Dan sus’ kon houden, en boorde zo voor zijn luisteraars, die helemaal geen behoefte hadden aan ‘dan soo’, een rijkdom aan die alleen op die manier te realiseren was – een rijkdom die ons, nu bijna niemand Asma’s spel nog toepast, vervangen als het wordt door het veel explicieter emotioneel musiceren zoals in Hasselt, onherroepelijk aan het verlaten is.
Luisterlinks:
Cor Kee / Psalm 24 / Mooie opname door Everhard Zwart, gemaakt in Maasland
youtu.be/gHU–6x4jSQ
Cor Kee / Improvisaties in de stijl van Credo, Oude Kerk Amsterdam
youtu.be/4Y7Wr72W6cU
Jan Hage
CD ‘Rond Willem Mudde’ / Toccata Records
Herman van Vliet / Alle (!) koraalvoorspelen van Feike Asma
youtube.com/playlist?list=PLEcZIMJ-Mp_XqR3yvqXGBTwzgL4dKPyWP
Van Nieuwkoop / Psalm 116 / Grote Kerk, Hasselt (bevende linkerhand te zien vanaf 6’26”)
youtu.be/yT7zmUvV0ic
Aan het eind van zijn carrière ervoer Asma hetzelfde als Guillou: de grote platenmaatschappijen waren niet meer zo geïnteresseerd om orgelplaten uit te geven. Herman van Vliet had dat als aankomend organist al eerder gemerkt, en was in 1971 daarom begonnen met zijn label Festivo en hij nodigde zijn leraren hier ook voor uit. De samenwerking met Guillou is beschreven in een eigen dossier.
Feike Asma nam aan het eind van zijn carrière met Festivo de zes sonates van Mendelssohn op en de LP ‘Orgelmeester in Romantiek’ die beiden later ook op CD verschenen.
Met niet aflatende ijver heeft Herman van Vliet zich ingezet voor het heruitgeven van bijzondere opnamen van Feike Asma. Getuige de vele luisternotities, waarvan er een paar te zien zijn op deze site, stak hij veel tijd in het selecteren van de mooiste opnamen van de vele concerten die Feike gaf, soms wel zes per week. Via Festivo publiceerde Herman van Vliet vele CD’s met uitvoeringen door Feike.
Zelf nam van Vliet een CD op met louter werken van Asma die tijdens de Feike Asma-dag in 1992 werd gepresenteerd.
In 1984 deed ‘De Orgelvriend’ een respectabele poging om een discografie van Feike Asma te publiceren met de verzuchting dat het ‘een zeer vermoeiend en slopend karwei’ was. Ook de zoon van Feike, Feike jr. deed op zijn site een poging. Herman van Vliet heeft de meeste LP’s wel in zijn archief (33, 45 en 78 toeren) maar toch ook niet allemaal… kortom een definitieve discografie is er nog niet.
In ieder geval kunt u op deze site alle LP’s uit het archief van Herman van Vliet bekijken. En als u er eentje hebt die nog ontbreekt in dit overzicht, stuur dan een mailtje met foto naar info@festivo.nl. Dan zetten we die erbij.
Gedurende zijn leven heeft Herman van Vliet een enorm archief opgebouwd op het gebied van orgels, organisten, orgelmuziek en orgelkunst. Een ‘collectioneur exceptionel’ aldus Frits Zwart in het boekje ‘Triptiek‘ over Van Vliet.
Ter gelegenheid van de 40e sterfdag van Feike Asma kunt u hier een selectie van het materiaal uit dit archief bekijken. Bijvoorbeeld de legendarische columns van A.J. (Bert) Klei in Trouw over Feike (en Festivo), uniek foto- en filmmateriaal dat Van Vliet zelf heeft gemaakt, scans van historisch materiaal, programma’s en allerlei artikelen uit lang vergeten bladen en tijdschriften.
Ontroerend is bijvoorbeeld om op het oudste programma en misschien wel het eerste officiële optreden van Herman van Vliet uit 1956 de namen van Bach en … Asma aan te treffen! Herman was toen 15 jaar.
Speciaal is ook de toespraak die Asma hield tijdens het presentatieconcert van de Dupré-plaat van Guillou die door Festivo werd uitbracht.
Ook kunt u de brief lezen waarmee Feike Asma in 1942 heeft gesolliciteerd naar een aanstelling in de St. Joriskerk te Amersfoort, waar Herman van Vliet vijftig jaar later naartoe zou verhuizen. Ook leuk (of streng?) is de reactie van Feike Asma op de LP ‘Gouden Orgelklanken‘ die Van Vliet in 1976 uitbracht.
Met deze publicaties kunt u ook een indruk krijgen van de soms heftige reacties en gevoelens die Asma kennelijk teweegbracht in die tijd. Sommige doen gedateerd aan, andere discussies zijn nog verrassend actueel! Kortom, de geschiedenis als spiegel.
Met dank aan Trouw en ‘De Waarheidsvriend’ voor hun toestemming voor publicatie. Mocht u foto’s of publicaties tegenkomen, waarvan u rechthebbende bent en u heeft geen toestemming gegeven voor de publicatie ervan, neemt u dan contact op via info@hermanvanvliet.com.
In het archief van Herman van Vliet bevinden zich talloze geluidsopnamen en programma’s van concerten van Feike Asma. Hieronder worden drie programma’s uitgelicht.
Bodegraven, 18 maart 1972
Herman van Vliet begon zijn carriére als organist in de Dorpskerk te Bodegraven, werd ook organist te Oudewater en verruilde daarna Bodegraven voor Woerden. Begin jaren ’70 concerteerde Feike een aantal keer in Bodegraven. Hiervan heeft Herman het nodige bewaard in zijn archief, dat nu na lange tijd weer wordt gepubliceerd voor de liefhebber, waaronder de correspondentie tussen Feike en Herman vooraf, het programma, een recensie en een opname van het concert.
Woerden, 30 oktober 1971
Op 30-10-1971 concerteerde Feike in de Petruskerk te Woerden. Hiervan is het programma en een opname van het concert bewaard gebleven, maar ook een 8mm filmopname van Feike achter de klavieren, gefilmd door Herman.
Dordrecht
Op 27 mei 1948 speelde Feike Asma voor het eerst te Dordrecht. Peter Dillingh schreef over Feike Asma in ‘Kerk op Dordt’.